با پیشرفت روز افزون علوم و فنون در جوامع توسعه یافته و ضرورت ثبت قسمتی از سوابق و وقایع و جریان معاملات و فعالیتهای اقتصادی ، از دیرباز انسانها را بر آن داشته است كه نسبت به نگهداری و ثبت وقایع خود به روشهای مختلف اقدام نمایند در تمدن‌های باستانی بین‌النهرین كه قسمت اعظم ثروتهای جامعه در اختیار فرمانروا یا فرمانروایان بود معمولاً كاهنان كه قشر ممت

مروری بر تاریخچه حسابداری در اقوام مختلف. 5

تاریخچه حسابداری در سایر كشورها :. 5

تاریخچه حسابداری در ایران :. 12

منطق حسابداری دو طرفه

نحوه كامل شدن حسابداری دو طرفه :.

معادله حسابداری. 21

تاریخچه سیستمهای حسابداری

مقدمه

انسان از موقعیكه مفهوم مالكیت را فهمید، به طرق مختلف به ثبت حسابهای اموال و دارائیهای خود اقدام نمود. با پیدایش اعداد، این امر تشدید گان واسطه مبادلات، موجب گسترش تجارت شد. بدین ترتیب مالكان، بیش از پیش نسبت به سیستمی كه بتواند رویدادها را ثبت و نگهداری كند، احساس نیاز كردند. بنابراین، رویدادها بصورت گزارشی و با استفاده از علائم خاص ثبت گردیدند. (حسابداری یك طرفه) در طی زمان، حسابداران به این نتیجه رسیدند كه وقوع یك رویداد بطور همزمان بر دو حساب اثر می‌گذارد و بدین ترتیب، برخلاف آنچه كه تصور می شود، اعداد منفی توسط ریاضی‌دانان اختراع شده است، این اعداد توسط حسابداران ابداع گردید و مورد استفاده قرارگرفت و به این ترتیب، حسابداری دو طرفه شكل گرفت و روز بروز كامل‌تر شد. با گسترش تجارت بین كشورها، خصوصاً در ایتالیای آن زمان، كه شهرهائی مثل ونیز، جنوا و پروجا بعنوان مركز تجارت بین شرق و غرب محسوب می‌شدند، بیش از پیش موجب بسط و گسترش حسابداری دو طرف گردید، چیزی كه بیش از همه موجب گسترش حسابداری به شكل یكسان در بین كشورهای مختلف گردید ، تألیف ‌كتاب Summa توسط پاچیولی بود كه مقارن با اختراع چا پ بود . مسئله مهمی كه باید خاطر نشان شود این است كه ، ریاضی دانان تا این زمان، اعداد منفی را نپذیرفته بودند و حتی آنها را اصول كذب می نامیدند و مسئله مهمتر اینكه ، همینان بودند كه موجب بسط و گسترش حسابداری گردیدند و بدیهی است كه آنها با جابجا كردن حسابها ( به شكل معادله حسابداری دو طرفه ) ، اعداد منفی را از حسابها حذف كردند . بدین ترتیب ، حسابداری دو طرفه ، بتدریج در طی زمان كامل تر شد ، با وقوع انقلاب صنعتی و گسترش تجارت و همچنین ایجاد شركتهای سهامی بزرگ نظیر راه آهن و تفكیك مالكیت از مدیریت و بحرانهای اقتصادی و وقوع انقلاب سوسیالیستی در شوروی موجب بوجود آمدن شاخه های متعددی مثل حسابداری صنعتی ، حسابرسی ، حسابداری دولتی و حسابداری مدیریت دررشته حسابداری شدند . با وجود این ، حسابداری دو طرفه از زمان پیدایش تاكنون ، در اصول بنیادی خود دچار تغییر اساسی نشده است و فقط یكسری حسابهای جدید به آن اضافه شده است . در سالهای اخیر ، تلاش جهت ایجاد تحول در حسابداری آ‎غاز شده است كه از آن جمله ارائه نوع جدیدی از حسابداری با سه طرف توسط” یوجی ایجیری” می باشد . ایشان تأكید دارند كه اگر چه میتوان حسابداری را حتی به بیش از سه طرف نیز گسترش داد ولی فعلاً همین سه طرف كافی است . در قسمت دیگری ، ایشان همچنین اضهار می دارند كه حسابداری سه طرفه در قرن بیست و یكم در دنیا گسترش خواهد یافت . ایجیریحسابداری سه طرفه را به دو صورت ارائه می دهد :

1- حسابداری سه طرفه زمانی ، كه با توجه به زمان گذشته ، حال و آینده به تشریح حسابداری می پردازد .

2- حسابداری سه طرفه تفاضلی ( دیفرانسیلی) ، كه بر پایه فیزیك نیوتونی قرار دارد و با توجه به قوانین آن به تشریح حسابداری سه طرفه می پردازد .

نكته ای كه باید در اینجا مورد توجه قرار گیرد ، استفاده از اعداد منفی در هر دو نوع حسابداری سه طرفه است . در این بخش ، سعی شده است ابتداء تاریخچه حسابداری در ایران و كشورهای دیگر بصورت اجمالی مورد بررسی قرار گیرد و سپس به مرور منطق حسابداری صنعتی و اصول مطالعه كار پردا خته شود .

مروری بر تاریخچه حسابداری در اقوام مختلف

[1]حسابداری، تاریخچه ا ی به بلندای تاریخ دارد، بدین معنی كه، هنگامیكه انسان شمردن را آموخت اقدام به نگهداشتن حساب اموال، اشیاء و … خود نمود با بررسی آثار و كتیبه های بجا مانده از دوران بابلی‌ها، هخامنشی‌ها، عاشوری‌ها، كلدانی‌ها، مصریان، رومیان و یونانیان باستان به نشانه‌هائی از ثبت وقایع داد و ستد بر می‌خوریم. بدین ترتیب تاریخ حسابداری به دورانی بیش از 6000 سال قبل بر می‌گردد. پیدایش پول و بكارگیری آن بعنوان واسطه معاملات و توسعه تجارت موجب رشد و ترقی حسابداری گردید ، این امر باعث شد حسابداری مراحل مختلفی را طی نماید و تمامی مراحل آن بی شك تحت تاثیر محیط اجتماعی و اقتصادی هم قرارداشت و هماهنگ با نیازهای اجتماعی پیش رفته است. قدیمی‌ترین مدرك حسابداری شناخته شده به زبان انگلیسی » مدركی است كه در قرآن پانزدهم به فرمان ویلیام فاتح برای تعیین منابع مالی امپراتوری انگلیس تدوین شده است.

تاریخچه حسابداری در سایر كشورها :

با پیشرفت روز افزون علوم و فنون در جوامع توسعه یافته و ضرورت ثبت قسمتی از سوابق و وقایع و جریان معاملات و فعالیتهای اقتصادی ، از دیرباز انسانها را بر آن داشته است كه نسبت به نگهداری و ثبت وقایع خود به روشهای مختلف اقدام نمایند. در تمدن‌های باستانی بین‌النهرین كه قسمت اعظم ثروتهای جامعه در اختیار فرمانروا یا فرمانروایان بود معمولاً كاهنان كه قشر ممتازی را در سلسله مراتب اجتماعی تشكیل می‌دادند وظیفه نگارش را بطور اعم و نگهداری حساب درآمدها و ثروتهای حكومت را بطور اخص‌برعهده و یا در واقع در انحصار داشتند و در عین حال به ثبت برخی از معاملات شهروندان نیز می‌پرداختند. از این جمله در تمدن باستانی سومر (Sumer) نظام های جامعی برقرار بود و كاهنان سومری علاوه بر نگهداری حساب درآمدهای حكومتی، به نحوی موجودی غلات، تعداد دام ها و میزان املاك حكومتی را محاسبه می‌كردند. نخستین مدارك كشف شده حسابداری درجهان، لوحه‌های سفالین از تمدن سومر در بابل (Babylon) است و قدمت آن به 3600 سال قبل از میلاد می‌رسد و از پرداخت دستمزد تعدادی كارگر حكایت دارد. مدارك و شواهد بدست آمده از تمدن باستانی مصر حكایت از آن دارد كه در اجرای طرح‌های ساختمانی این تمدن، نوع كنترل حسابداری برقرار بوده كه بهره گیری از نیروی كار هزاران نفر را در امر ایجاد بنا و حمل و نقل مصالح ساختمانی در تشكیلاتی منظم، میسر می‌كرده است، از تمدن مصر در دورانی كه یونانیان و رومیان بر آن تسلط داشتند نیز مجموعه‌های متعددی از حسابهای نوشته شده بر پاپیروس باقی مانده است . در رم و یونان باستان حسابداری پیشرفته ای وجود داشته و نوعی حساب جمع و خرج تنظیم می شده است . یك جمعدار ، یك مامور دولت و یا شخصی كه محافظت پول یا دارائی دیگری به او محول شده بوده در مقاطعی از زمان حساب خود را به اربابش پس می داده است . برای این كار دو فهرست تفصیلی از دریافتها و پرداختها بر حسب پول ، وزن یا مقیاس دیگری تهیه می شد كه جمع آن دو مساوی بود . فهرست دریافت شامل موجودی در ابتدای دوره بعلاوه وجوه و كالائی بود كه طی یك دوره وصول شده بود . فهرست پرداخت شامل مبالغ پرداختی ،كالای فروخته شده و یا به مصرف رسیده در طول یك دوره بعلاوه مانده پول و كالائی بود كه نزد جمعدار باقی مانده و باید به ارباب تادیه شود . این نوع حسابداری تا اواخر قرون وسطی ادامه یافت و تا این زمان تغییری اساسی در جهت تبدیل حسابداری به یك سیستم جامع صورت نگرفت و تنها پیشرفت قابل ذكر گسترش دامنه نگهداری حساب برای عملیات گوناگون حكومتها و اشخاص بود . در اوایل قرن سیزدهم " دولت ـ شهرها و یا شهر ـ جمهوری ها" ی كوچكی خارج از سلطه پادشاهان و خوانین فئودالی در ایتالیای كنونی پا گرفت كه فضای ی ـ اقتصادی مناسبی را برای رشد سوداگری فراهم آورد . در این دوران با رشد بازرگانی ، صنعت و بانكداری ، پیشرفت زیادی در تكنیك نگهداری حساب بوجود آمد. بزرگتر شدن اندازه موسسات ، رواج معاملات نسیه و استفاده از عوامل متعدد در كسب و كار ، موجب شد كه دیگر یك شخص به تنهائی نتواند امور موسسه بزرگی را اداره كند و این امر ابداع سیستم حسابداری كامل تری را ضروری ساخت . گمان می رود كه كاربرد قاعده جمع و خرج در مورد حساب صندوق نخستین گام در راه پیدایش سیستم نوین بوده باشد . بدین معنی كه صندوقدار در ازای وجوهی كه دریافت می كرد بدهكار و در مقابل مبالغی كه می پرداخت بستانكار می شد . این قاعده در مورد حسابهای مشتریان نیز بكار می رفت و آنان در ازای وجوهی كه می پرداختند بستانكار می شدند و بدین ترتیب مانده حساب آنها معین می شد . همین قاعده در مورد نگهداری حساب بستانكاران نیز بكار می رفت . در نیمه قرن سیزدهم حسابداران ایتالیائی متوجه این نكته شدند كه دریافت پول از یك بدهكار دو ثبت را ضروری می سازد . جنبه دریافت پول كه باید در حساب صندوق ثبت شود و جنبه پرداخت پول كه باید در حساب شخصی پرداخت كننده پول ثبت گردد . در اوایل قرن چهاردهم دو اصطلاح بدهكار و بستانكار ، یعنی دو واژه ایتالیائی ، دادن(Dare) و گرفتن (Avere) كاملاً متد اول گردید . پیشرفت تازه در قرن چهاردهم ابداع شكل دو طرفه حساب بود كه در سمت چپ ، اقلام بدهكار و در سمت راست ، اقلام بستانكار نوشته می شد و با این كار چگونگی ثبتها آشكار می گردید . حسابداری جنسی با نگهداری حسابی جداگانه برای هر محموله از كالای خریداری شده آغاز گردید و هر حساب در ازای خرید یك محموله كالا بدهكار و در مقابل ، حساب فروشنده یا حساب نقد ، بستانكار می شد . سپس با فروش هر مقداری از كالای یك محموله ، حساب مربوطه بستانكار و در مقابل ، حساب مشتری و یا حساب نقد بدهكار می‌گردید تا این كه تمامی اجناس یك محموله بفروش رسد. این كار یعنی بدهكار كردن حساب هر محموله از كالای خریداری شده به قیمت خرید و بستانكار كردن آن به قیمت فروش معمولاً تفاوتی را ایجاد می كرد كه به حساب سود وزیان نقل می شد . بدین ترتیب سیستم دفتر داری دو طرفه به آرامی و در پی مجموعه ای از ابداعات پیاپی در فاصله سالهای 1350 ـ 1250 میلادی در چند جمهوری كوچك ایتالیا زاده شد و تكامل یافت و شهرهای فلورانس ، ونیز و جنوا پیشرو این تحول بودند ، برخی از صاحبنظران دفاتر حساب بجا مانده از سالهای 1296 تا 1299 را نخستین دفاتر حساب دو طرفه كامل می دانند ، برخی دیگر ، دفاتر حساب دو طرفه كاملاً متوازنی را كه در سال 1340 میلادی توسط پیشكار (Steward) شهر جنوا (Genoa) تنظیم گردیده است را نخستین نمونه كامل دفاتر حساب دو طرفه ذكر می كنند . در هر حال ، در آستانه قرن پانزدهم میلادی در ایتالیا و دیگر كشورهای اروپائی ، سیستم دفترداری دو طرفه بكار می رفته است . گسترش فن دفتر داری دو طرفه به سراسر اروپا مرهون انتشار كتاب ریاضیاتی است كه " لوكا پاچیولی(Luca Pacialo) " به سال 1494 میلادی تالیف كرده است . پاچیولی كشیش فرانسیسكن بود كه در دانشگاه های جمهوری های پروجا ، ناپل ، پیزا و فلورانس ریاضیات تدریس می كرد و با اندیشمندان بزرگ هم عصر خود از جمله پیرو دلا فرانسیسكا della Francesca) (Piero لئون باتیستا آلبرتیBattista Alberti) (Leon و لئوناردو داوینچی (Leonardo davinci) دوستی نزدیك داشت . مطالب كتاب ریاضیات مزبور را پاچیولی نوشت و شكلهای آنرا داوینچی ترسیم كرد . بخشی از این كتاب شامل چند فصل به حسابداری اختصاص داشت كه نخستین توصیف مدون از سیستم حسابداری دو طرفه است . در این بخش از كتاب پاچیولی با استفاده از منابع و روشهای موجود سه دفتر اصلی حساب را به ترتیب زیر تشریح می كند : " دفتر باطله (Waste Book) كه خلاصه معاملات تاجر به ترتیب تاریخ وقوع در آن ثبت می شد . دفتر رومه (Journal) كه در آن مطالب دفتر باطله تلخیص و بر حسب بدهكار و بستانكار ثبت می گردید و دفتركل (Ledger) حاوی حسابهای واقعی كه ثبتهای دفتر رومه به آن نقل می گردید ." پاچیولی اهمیت كاربرد پول را بعنوان مقیاس مشترك سنجش اقلام مختلف به درستی دریافته بود و بر وم تاریخ گذاری معاملات و عطف متقابل دفاتر به یكدیگر تاكیدی بجا داشت . با این حال ، وی درباره دوره مالی ، تهیه تراز آزمایشی ، تهیه صورت سود و زیان بستن حساب سود و زیان به حساب سرمایه و تهیه ترامه مطلبی ندارد و تنها درباره طرز بستن و وم موازنه كردن حسابها به هنگام نقل حسابها از دفاتر قدیمی به دفاتر جدید توضیحات نسبتاً كاملی داده است . همچنین پاچیولی بین اموال شخصی تاجر و اموال تجارتخانه وی تمایز نگذاشته است و درباره نگهداری حساب دارائیهای ثابت نیز مطلبی ندارد.

---

[1] - علی خامكی، پایان‌نامه در زمینه حسابداری سه طرفه و انتقادات وارد برآن»، دانشگاه آزاداسلامی، تهران مركزی، 1376، صص